Η ανάδειξη του προσώπου

Α. Τάση πραγμάτωσης

Το ανθρώπινο ον, στην αντίληψη του Rogers, έχει μια υποβόσκουσα και εγγενή τάση να συντηρεί τον εαυτό του και να κινείται προς τη δημιουργική εκπλήρωση του δυναμικού του. Την τάση αυτή, ο Rogers την ονόμασε τάση πραγμάτωσης, και τη θεωρούσε ότι είναι η μοναδική, βασική κινητήριος δύναμη του ανθρώπου. Όπως και κάθε τι ζωντανό, έτσι και ο άνθρωπος κινείται προς την ανάπτυξη και οι μόνοι περιορισμοί προκύπτουν από το περιβάλλον στο οποίο βρίσκεται. Η τάση αυτή δεν οδηγεί τους ανθρώπους σε απόλυτα όμοιους στόχους και επιτεύγματα. Αντίθετα, η πραγμάτωση περιλαμβάνει την έννοια της διαφοροποίησης και της αυτονομίας. Έτσι, η διαδικασία αυτή είναι ιδιαίτερα ευαίσθητη στην πολυπλοκότητα των ανθρώπινων διαφορών.

Στα πλαίσια της τάσης αυτής, η ζωή καθίσταται μια ενεργή διαδικασία. Είτε το ερέθισμα προέρχεται από μέσα είτε από έξω, είτε το περιβάλλον είναι ευνοϊκό είτε όχι, οι συμπεριφορές ενός οργανισμού κατευθύνονται προς τη διατήρηση, την ανάπτυξη και την αναπαραγωγή. Στη συζήτηση για το τι κινητοποιεί τη συμπεριφορά των οργανισμών, είναι αυτή η τάση πραγμάτωσης που είναι θεμελιώδης. Η τάση αυτή είναι πάντοτε ενεργή, σε όλους τους οργανισμούς και είναι η παρουσία ή απουσία της που καθορίζει το εάν ένα πλάσμα είναι ζωντανό ή όχι. Δεδομένου οπότε της τάσης πραγμάτωσης, έχουμε να κάνουμε μ’ έναν οργανισμό ο οποίος είναι πάντοτε κινητοποιημένος και πάντοτε σε μια διαδικασία. Αυτό οδηγεί και στην πίστη ότι υπάρχει μια κεντρική πηγή ενέργειας στον ανθρώπινο οργανισμό που είναι μια αξιόπιστη λειτουργία ολόκληρου του οργανισμού και όχι μόνο ενός μέρους του. Αυτή η πηγή ενέργειας μπορεί εν τέλει να οριστεί ως τάση πραγμάτωσης, που στοχεύει όχι μόνο στη διατήρηση, αλλά και στην ανάπτυξη του οργανισμού.

Η τάση αυτή, όταν το περιβάλλον είναι δυσχερές και περιοριστικό για τον άνθρωπο, μπορεί να θαφτεί κάτω από πολλαπλά στρώματα ψυχολογικών αμυνών και να κρυφθεί πίσω από προσωπεία. Μπορεί ακόμα και ν’ αμφισβητηθεί η ύπαρξή της αυτή καθαυτή. Αλλά υπάρχει μέσα σε κάθε άνθρωπο και όταν οι συνθήκες είναι ευνοϊκές, απελευθερώνεται και εκφράζεται.

Η τάση πραγμάτωσης μερικές φορές αναφέρεται σαν να περιλαμβάνει την ανάπτυξη όλων των δυνατοτήτων του οργανισμού, κάτι που δεν ισχύει. Ο οργανισμός δεν κινείται προς την ανάπτυξη της ικανότητάς του για σωματική δυσφορία ούτε εκπληρώνει τις δυνατότητές του για αυτοκαταστροφικότητα. Μόνο κάτω από ασυνήθιστες ή διαστρεβλωτικές συνθήκες πραγματώνονται τέτοιες δυνατότητες. Η τάση πραγμάτωσης είναι επιλεκτική και στοχο-κατευθυνόμενη, μια δημιουργική τάση.

Τέλος, είναι σημαντικό να γίνει εμφανές, ότι η τάση πραγμάτωσης δεν είναι ένα πράγμα ή μια ξεχωριστή οντότητα. Ένας οργανισμός δεν έχει μια τάση να πραγματώσει ούτε μια τάση πραγμάτωσης, με τον τρόπο που θα είχε, για παράδειγμα, ένα σωματικό μέλος ή μια ασθένεια. Είναι πιο ακριβές και πιο χρήσιμο να ειπωθεί ότι ο οργανισμός είναι μια τάση προς την πραγμάτωση. Η τάση πραγμάτωσης είναι οπότε πρακτικά συνώνυμη με τη ζωή, ένας οργανισμός που είναι ζωντανός τείνει να πραγματώσει.

Β. Πρόσωπο

Οι απόψεις του Rogers για το Πρόσωπο και το νόημα της καλής ζωής, της ευημερίας, βασίζονται σε μεγάλο βαθμό στην εμπειρία του με ανθρώπους και στη στενή σχέση που ανέπτυσσε στα πλαίσια της ψυχοθεραπείας. Οπότε, έχουν κατά κύριο λόγο μια εμπειρική και υπαρξιακή βάση, αντί για μια ακαδημαϊκή ή φιλοσοφική.

Το πρώτο και πιο σημαντικό γνώρισμα του «πλήρως λειτουργικού Προσώπου», είναι ένα αυξανόμενο άνοιγμα στην εμπειρία. Τέτοια άτομα είναι ικανά να ακούνε τον εαυτό τους και άλλους και βιώνουν το τι συμβαίνει χωρίς να νιώθουν απειλητικά. Δεύτερον, έχουν την ικανότητα να ζούνε πλήρως στο παρόν και να αντιμετωπίζουν το κάθε τι όπως έρχεται. Με αυτόν τον τρόπο παρουσιάζουν μια τάση να εμπιστεύονται την εμπειρία αντί να τη φοβούνται. Ως αποτέλεσμα, η εμπειρία γίνεται καθοριστική για τη διαμόρφωση της αναδυόμενης προσωπικότητας, αντί να χρειάζεται να διαστρεβλωθεί για να ταιριάξει με κάποια προκατασκευασμένη αντίληψη της πραγματικότητας. Τρίτο χαρακτηριστικό, είναι η εμπιστοσύνη στην οργανισμική εμπειρία. Τα Πρόσωπα λαμβάνουν υπόψη τις οργανισμικές τους εμπειρίες και είναι οι πιο πολύτιμες πηγές πληροφοριών στην απόφαση του τι πρέπει να κάνουν και πώς να αντιδράσουν σε κάθε δεδομένη συνθήκη.

Στα Πρόσωπα, παρατηρείται μια εσωτερική, υποκειμενική, υπαρξιακή ελευθερία. Είναι η συνειδητοποίηση ότι μπορεί κάποιος να ζήσει εδώ και τώρα με δική του επιλογή, το θάρρος εκείνο που επιτρέπει σε κάποιον να προχωρήσει στην αβεβαιότητα του αγνώστου καθώς επιλέγει τον εαυτό του. Είναι η ανακάλυψη νοήματος εκ των έσω, η οποία προέρχεται από το προσεκτικό άκουσμα των λεπτομερειών αυτού που βιώνει. Είναι το βάρος της ευθύνης της επιλογής και η συνειδητοποίηση ότι το άτομο είναι μια αναδυόμενη διαδικασία και όχι ένα στατικό πράγμα. Το άτομο που σκέφτεται με αυτόν τον βαθύ και θαρραλέο τρόπο, μπορεί να είναι τυχερό και να έχει πολλές εναλλακτικές από τις οποίες μπορεί να διαλέξει στη ζωή, ή να είναι άτυχο και να μην έχει καμία. Η ελευθερία του όμως υπάρχει ανεξαιρέτως, γιατί πηγάζει από μέσα του.

Από μια πολιτική άποψη, το Πρόσωπο, με το να ακούει τα αισθήματα που πηγάζουν από μέσα του, μειώνει την δύναμη και την εξουσία των άλλων πάνω του, την ικανότητα να του καλλιεργούν φόβους, αναστολές, ενοχές, και σταδιακά επεκτείνει την κατανόηση και τον έλεγχο του εαυτού του. Καθώς ο άνθρωπος αποκτά μεγαλύτερη αυτογνωσία και αυτοαποδοχή, καθώς οι άμυνες πέφτουν και ανοίγεται περισσότερο στην εμπειρία, βρίσκει την ελευθερία να μεγαλώσει και να αλλάξει προς κατευθύνσεις πιο φυσικές για τον ανθρώπινο οργανισμό.  Στην περίπτωση του ώριμου ανθρώπου, η ζωή βρίσκεται στα χέρια του, για να τη ζήσει όπως επιλέγει ο ίδιος.

Ένα βασικό χαρακτηριστικό του Προσώπου, είναι η ανοιχτοσύνη στην εμπειρία. Το άτομο συνειδητοποιεί πιο ανοιχτά τα συναισθήματα και τις συμπεριφορές του, όπως αυτά βρίσκονται σ’ ένα οργανισμικό επίπεδο. Αντιλαμβάνεται την πραγματικότητα όπως αυτή βρίσκεται έξω από αυτόν και δεν περιορίζεται σε δικές του κατασκευές που τη διαστρεβλώνουν. Αυτή η ανοιχτοσύνη στην εμπειρία του χαρίζει μια ρεαλιστικότητα στις επαφές με νέα πρόσωπα και καταστάσεις. Οι πεποιθήσεις του δεν είναι άκαμπτες και είναι συμφιλιωμένος με την αβεβαιότητα. Έχει την ικανότητα να δεχθεί συνειδητά την κάθε στιγμή, τον κάθε άνθρωπο, την κάθε κατάσταση όπως είναι χωρίς να διαστρεβλώνει και να καταφεύγει σε ψυχολογικές άμυνες για να διαχειριστεί το καινούριο και το άγνωστο.

Τα Πρόσωπα διακρίνονται από μια βαθιά ανάγκη για αυθεντικότητα. Εκτιμούν την επικοινωνία ως ένα μέσο που μπορούν να πουν τα πράγματα όπως είναι, πέρα από υποκρισία, ψέματα και προσωπεία. Επιδιώκουν επίσης την ολότητα. Δεν τους αρέσει να ζουν σ’ ένα κατακερματισμένο κόσμο και ζητούν την ολότητα της ζωής, όπου έννοιες όπως σώμα και νους, λογική και συναίσθημα δεν είναι διαχωρισμένα αλλά βρίσκονται σε ισορροπία. Είναι άτομα που θέλουν την οικειότητα, ψάχνουν τρόπους να είναι κοντά με τους άλλους, να επικοινωνούν, να μοιράζονται όνειρα και σκοπούς. Τέλος, χαρακτηρίζονται από ένα γνήσιο ενδιαφέρον για τους άλλους ανθρώπους και παρέχουν τη βοήθειά τους όταν παραστεί ανάγκη, με ανιδιοτελή και συμπονετικό τρόπο.

Η έννοια του Προσώπου και ο τρόπος ζωής που συνεπάγεται δεν είναι κάτι το στατικό. Η ζωή είναι μια μεταβαλλόμενη, ρέουσα διαδικασία, στην οποία τίποτα δεν παραμένει στατικό. Όταν είναι πλούσια και γεμάτη εμπειρίες, πρόκειται πραγματικά για μια διαδικασία που ρέει, κάτι το οποίο είναι τρομακτικό και συναρπαστικό την ίδια στιγμή. Το Πρόσωπο αφήνεται στην εμπειρία του για να τον οδηγήσει μπροστά, σε στόχους που ακόμα δεν φαντάζεται. Σε αυτό το πολύπλοκο ρεύμα εμπειρίας που μεταβάλλεται διαρκώς, δεν υπάρχουν αμετάβλητα σημεία. Όταν κάποιος συμμετέχει σε αυτή τη διαδικασία, δεν γίνεται να λειτουργεί με κάποιες άκαμπτες πεποιθήσεις και αρχές. Η ζωή αλλάζει και εξαρτάται κάθε φορά από το πώς κάποιος νοηματοδοτεί την εμπειρία του. Τα Πρόσωπα οπότε δεν είναι στατικές κατασκευές και οι ζωές τους δεν είναι μια παγιωμένη κατάσταση, αλλά βρίσκονται πάντα στη διαδικασία του γίγνεσθαι.

Το Πρόσωπο, έρχεται να γεφυρώσει το χάσμα μεταξύ λογικής και συναισθήματος. Σε μια προσωποκεντρική κατάσταση, υπάρχει μια αυξανόμενη αναγνώριση της σημασίας των αισθήσεων όσο και της λογικής, των συναισθημάτων όσο και της διάνοιας. Κάθε εμπειρία βιώνεται με το συναισθηματικό και το γνωστικό της κομμάτι αδιαχώριστα. Το Πρόσωπο αποτινάζει τη σημασία που έχει δοθεί τους τελευταίους αιώνες στο διαχωρισμό αυτών των δύο, ένα διαχωρισμό που έχει μεγάλο κόστος για την ανθρώπινη φύση και εμπειρία. Τα άτομα αυτά επικοινωνούν και αλληλεπιδρούν με όλη τους την ύπαρξη, εκφράζοντας τις εμπειρίες τους και όχι μια ακρωτηριασμένη διανοητική εκδοχή αυτών.

Η διαδικασία αξιολόγησης στην οποία προβαίνει κάθε φορά το Πρόσωπο, έχει κάποια ιδιαίτερα χαρακτηριστικά. Είναι μια ρέουσα διαδικασία, ευέλικτη, βασισμένη στη συγκεκριμένη στιγμή και στο βαθμό που η στιγμή αυτή βιώνεται ως κάτι το θετικό για την ανάπτυξη και πραγμάτωση του ατόμου. Οι αξίες δεν είναι στατικές, αλλά βρίσκονται σε μια διαρκή αλλαγή. Επίσης, η αξιολόγηση που κάνει το πρόσωπο, δεν είναι μια γενική και μονολιθική διαδικασία, αλλά παρουσιάζει αρκετή διαφοροποίηση ανάλογα με τις συνθήκες και το αντικείμενο. Το σημείο αναφοράς βάση του οποίου γίνεται η αξιολόγηση, είναι εδραιωμένο μέσα στο ίδιο το Πρόσωπο. Είναι η ίδια του η εμπειρία που του παρέχει τις απαραίτητες πληροφορίες και την ανατροφοδότηση. Λαμβάνονται βέβαια υπόψη και οι εξωτερικά προερχόμενες πληροφορίες, αλλά δεν κατέχουν την ίδια σημασία όσο οι προσωπικές του αντιδράσεις.

Επιπλέον, όταν το Πρόσωπο εμπλέκεται στη διαδικασία της αξιολόγησης αφήνει τον εαυτό του να βυθιστεί στην αμεσότητα αυτού που βιώνει, για να αντιληφθεί και να κατανοήσει όλες τις λεπτομέρειες της εμπειρίας. Στον ώριμο άνθρωπο, η αξιολόγηση έχει μεγάλο εύρος και βάθος γιατί δεν λαμβάνει υπόψη μόνο την παρούσα στιγμή αλλά βασίζεται και σε παρόμοιες εμπειρίες του παρελθόντος, χωρίς ωστόσο να εγκλωβίζεται σε αυτές. Εμπιστεύεται το σύνολο του οργανισμού του, τα ένστικτα και τα συναισθήματά του, και όχι μόνο τις σκέψεις του και έχει ως κριτήριο το εάν το αντικείμενο της εμπειρίας συμβάλλει στην πραγμάτωσή του. Εν τέλει, η διαδικασία αυτή δεν είναι εύκολη και το αποτέλεσμά της δεν είναι πάντα σωστό, αλλά επειδή το Πρόσωπο έχει στη διάθεσή του όποια πληροφορία υπάρχει και είναι ανοιχτό στην εμπειρία του, τα όποια λάθη γίνουν μπορούν να διορθωθούν και δεν το παραλύουν.

Για την ανάδειξη του Προσώπου, δεν αρκεί το να υπερνικηθούν τα εμπόδια και οι δυσκολίες που περιορίζουν τον άνθρωπο, αλλά είναι απαραίτητος ο διάλογος, η αληθινά αμοιβαία συνάντηση με κάποιον άλλον. Το Πρόσωπο δεν αναπτύσσεται πλήρως, μόνο μέσω της ταύτισης μεταξύ οργανισμού και εαυτού, αλλά και μέσω της συνάντησης με άλλους. Αναδύεται μέσα από την επί ίσοις όροις συμμετοχή σε μια σχέση που χαρακτηρίζεται από αμοιβαιότητα και ανοιχτοσύνη, κατά την οποία ο ένας συναντά τον άλλο, στον πυρήνα της ύπαρξής του. Πρόκειται για μια σχέση Εγώ-Συ, κατά Buber, με έμφαση στην αυθεντική συνάντηση και όχι στη γνώση του άλλου ως αντικειμένου. Επομένως, η έννοια του Προσώπου, περιλαμβάνει τη διάσταση της αυτονομίας από τη μία πλευρά, και της συνάντησης και της σχέσης από την άλλη. Θεμελιώδεις έννοιες δεν είναι μόνο η ελευθερία, η εμπειρία και η τάση πραγμάτωσης, αλλά και η δυνατότητα του ανθρώπου για συνάντηση και εμπιστοσύνη στη σχέση, οι οποίες μπορούν να θεωρηθούν ως βασικές προϋποθέσεις για το γίγνεσθαι του Προσώπου.

Βιβλιογραφία

• Thorne B. (2003), Carl Rogers, London, SAGE Publications Ltd.
• Rogers C. R. (1978), On Personal Power, London, Constable.
• Rogers C.R. (1962), In Kirschenbaum H. & Henderson V.L. (Eds) (1990), Carl Rogers Dialogue, London, Constable. 
• Rogers C. R. (1980), A Way of Being, New York, Houghton Mifflin Company.
• Tudor K. & Worrall M. (2006), Person-Centred Therapy – A Clinical Philosophy, Hove, Routledge.
• Rogers C. R. (1964), Toward a Modern Approach to Values: The Valuing Process in the Mature Person, In Kirschenbaum H. & Henderson V.L. (Eds) (1990), Carl Rogers Dialogue, London, Constable.
• Μουλαδούδης Γ. Αθ. (2002), Η έννοια του προσώπου στο έργο του Martin Buber και του Carl Rogers. Συγκριτική μελέτη – Εφαρμογές στη συμβουλευτική και στην παιδαγωγική, Πανεπιστήμιο Πατρών, Πάτρα.